Pod władaniem Rzeczypospolitej Polskiej znalazło się przeszło 100.000 km. kwadratowych obszaru,zamieszkanego w znacznym stopniu przez ludność, używającą języka ruskiego w specyficznym dialekcie „białoruskim", w znacznej większości prawosławną i objawiającą w ostatnich latach wzrastające w sile dążenie do ukonstytuowania się jako naród kulturalnie, gospodarczo i politycznie samodzielny.

Wedle teorji geografów białoruskich, obliczających obszar etno-graficzny Białorusi na około 800.000 kim.2 (Arkadz' Smolicz, Geografia Biełorusi, wyd. 2. Tom I. Wilno 1922), w posiadaniu Rzpltej znajdowałaby się zatem jedna trzecia część całego obszaru etnograficznego Białorusi. Obejmuje on województwo wileńskie, 'nowogródzkie, znaczną część poleskiego i część białostockiego.

Na podstawie spisu ludności z dnia 30 września 1921 r. wynika, że jako przynależnych do narodowości białoruskiej zapisało się w trzech województwach łącznie 1,001,879 osób czyli 36% całego zaludnienia tych województw. W szczególności w województwie wiieńskiem wykazał spis 317.779 Białorusinów, czyli 29.6°/o ludności, w województwie nowogródzkiem 310.096 czyli 37.7°/₀ ludności, w wo­jewództwie wreszcie poleskiem 374.004 czyli 42.5% ludności.

Ściślejsze studjum nasuwa wniosek o konieczności znacznych poprawek wykazanych cyfr na korzyść Białorusinów. Wyniki spisu bowiem stoją w sprzeczności zarówno z wynikami poprzednich spi­sów, przez rząd rosyjski przedsiębranych, jak z badaniami osób prywatnych, jak wreszcie z faktami notorycznemi. Przede wszystkiem jednak dane spisu wrześniowego są sprzeczne same z sobą.

W dziele profesorów A. Krzyżanowskiego i K. Kuma­nieckiego: Statystyka Polski (Kraków, 1915 r.), uwzględniono wszystkie dane spisów rosyjskich (por. str. 50 i nast.). Sprzeczność między przytoczonemi tam datami a wynikami spisu wrześniowego jest zbyt wielka, aby można ją było bez reszty wytłumaczyć samą tylko tendencyjnością statystyk rosyjskich lub przesunięciami w sto­sunkach ludnościowych z powodu wojny. Dane konsystorzy prawo­sławnych co do liczby wiernych wykazują także znaczne odchylenia od cyfr spisu wrześniowego. O danych, przytaczanych przez badaczy białoruskich, niema wogóle co mówić.

Jeżeli jednak nad wszystkiemi temi sprzecznościami można osta­tecznie mniej lub więcej spokojnie przejść do porządku dziennego, to trudno już ignorować sprzeczności, w jakie popadają wyniki spisu wrześniowego z notorycznemi faktami.

Takim n.p. notorycznym faktem jest, że znaczna stosunkowo mniejszość Białorusinów (około 25%) jest wyznania katolickiego. Otóż spis wrześniowy w ogólnej swojej sumie za trzy dotyczące województwa nie tylko nie wykazuje żadnych*'Białorusin ów katolików, ale przeciwnie liczbę Polaków powiększa o przeszło 20% prawo­sławnych. W cyfrach spisu znikają tedy Białorusini katoliccy, którzy notorycznie istnieją, czego dowodem jest chociażby obecność w Sejmie i Senacie czterech Białorusinów katolików, z których jeden jest na­wet księdzem i proboszczem rzymsko-katolickim; natomiast poja­wiają się Polacy wyznania prawosławnego i to w poważnej liczbie 229.599 głów, czyli przeszło 20% ogółu wykazanych przez spis Polaków.

Przekona o tem następujące zestawienie i porównanie cyfr spisu wrześniowego. Katolików wykazał on w trzech omawianych woje­wództwach 1,036.063, prawosławnych 1,411.251, izraelitów 292.630. Natomiast Polaków wykazał spis wrześniowy 1,229.093, Białorusnow 1.002,879, żydów 246.338. Wynika więc z tych cyfr, że Biało­rusinów jest mniej niż prawosławnych, nie mówiąc już o Białoru­sinach (katolikach. Natomiast Polaków jest więcej niż katolików.

I  tak różnica między liczbą prawosławnych a liczbą Białorusi­nów wynosi 409.372 głów. Potrąćmy od tej liczby 8.780 wykazanych Rosjan i 156.410 Ukraińców jako notorycznie prawosławnych, a okaże się, że 244.232 osób prawosławnych spis nie zaliczył ani do biało­ruskiej ani do’rosyjskiej ani do ukraińskiej narodowości, w szcze­gólności zaś, że Białorusini wykazują o 244.232 osób mniej niż prawosławnych po potrąceniu wykazanych Rosjan i Ukraińców.

Z drugiej strony liczba Polaków jest większa od liczby katolików o 193.060 osób. Jeżeli się zaś zważy, że Litwini, wykazani w liczbie 83.665, są także wyłącznie katolikami, to okaże się, że w grupie katolików wypadnie na Polaków najwyżej 952.398 głów. Ponieważ zaś liczbę Polaków podaje spis — jak wspomniano — na 1,229.093, to wniosek stąd jasny, że 276.695 Polaków jest wyznania niekato­lickiego. Jakiego tedy wyznania mogą być ci Polacy, skoro do dyspo­zycji stoi tylko izraelickie, prawosławne i drobna liczba t. zw. „staroobrjadców" ? Izraelitów z wyznania wykazał spis wrześniowy 292.630, Żydów zaś z narodowości 246.338, czyli że 47.146 izrae­litów podało narodowość inną a nie żydowską. Jeżeli przyjmiemy nawet, co nie jest udowodnione, że wszyscy ci izraelici nieżydzi zapisali się jako Polacy, to i tak na poczet sumy 276.695 Polaków niekatolików otrzymamy dopiero 47.146 izraelitów Polaków. Reszta zaś w liczbie 229.849 Polaków niekatolików i nieizraelitów wypadnie na prawosławnych, ponieważ żadne inne z wykazanych wyznań nie wystarcza na pokrycie tej liczby.       '

Tak więc wyniki spisu okazują się sprzecznemi z dwoma notorycznemi faktami: 1) że istnieją Białorusini katolicy, których spis w ogólnych sumach nie wykazał wcale, 2) że nie istnieją Polacy prawosławni, których mimo to spis wykazał w stosunku 22% ogółu Polaków.

Z powyższych rozważań wynika, że liczbę Białorusinów w trzech województwach kresowych trzeba w stosunku do wyka­zanej przez spis wrześniowy stosunkowo znacznie podwyż­szyć, aby zbliżyć się do rzeczywistego stanu rzeczy. Podwyższenie tej liczby do l,500.000 na obszarze trzech województw kresowych, a do 1,600.000 w całej Rzpltej nie wydaje się z wielu względów przesadnem.

…Początki szkolnictwa białoruskiego sięgają czasów pierwszej rewolucji rosyjskiej. Wtedy to poeta białoruski Mikołaj Mickiewicz, pisujący pod pseudonimem Ta ras a Huszczy skupił koło „siebie grono młodych nauczycieli białoruskich, którzy wzięli sobie za zadanie zakładanie tajnych szkółek białoruskich. Rzecz jednak wydała się rychło. Związek został rozgromiony a ini­cjator jego zesłany do „miejsc bardziej oddalonych".

Po tym wstępnym epizodzie szkolnictwo białoruskie powstało na interesującem nas terytorjum dopiero w czasie wojny za oku­pacji niemieckiej, kiedy to Niemcy kierowani swojemi planami po-litycznemi, zabrali się do budzenia samowiedzy narodowej wśród Białorusinów. W okresie ustępowania' Niemców i posuwania się Polaków w głąb terytorjum białoruskiego istniało pa niem począt­kowych szkół białoruskich około 350. Z tego w samej Grodzieńszczyźnie było tych szkół 153, tudzież seminarjum nauczycielskie w Swisłoczy. Polskie władze wojskowe jeszcze w r. 1919 zlikwido­wały wszystkie te szkoły i seminarjum w sposób drastyczny. Znaczną część nauczycieli internowano w obozach, resztę rozpędzono. Urzą­dzenia szkolne częścią rozgromiono częścią skonfiskowano dla szkół polskich. W woj. nowogródzkiem wszystkie istniejące tam z czasów okupacji niemieckiej szkoły białoruskie w liczbie 50 zamknięto, cyrkularzem zaś z dnia 15 listopada 1921 roku zabroniono wogóle używać w szkołach języka białoruskiego nie tylko jako wykłado­wego, lecz nawet jako pomocniczego. W Wileńszczyźnie szkoły białoruskie utrzymywały się stosunkowo najdłużej, jakkolwiek i tu­taj liczba ich zmniejszyła się bardzo znacznie.

Polityka polska w czasie rządów najpierw sztabu generalnego a potem Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich w Wileńszczyźnie zmieniała się kilkakrotnie w sprawie szkolnictwa białoruskiego, oscyłując między całkowitem tego szkolnictwa unicestwianiem a usilnem jego popieraniem. Gwałtowne te zmiany były następstwem zmiany osób i reprezentowanych przez nie kierunków politycznych w doty­czących wydziałach Z.C.Z.W.

Najgwałtowniej eksperymentowano w Mińszczyźnie. Zaczęto od tego, że zastane tam szkoły białoruskie zrusyfikowano. W kilka miesięcy potem zmieniła się orjentacja w polityce szkolnej. Zrusyfi­kowane już szkoły równie kategorycznym dekretem — spolonizowano. W ciągu niecałego roku szkoły białoruskie w Mińszczyźnie dwa razy zmieniały język, ale białoruskiego nie odzyskały…

…Nauka w polskim języku wykładowym, którego dzieci nie rozu­mieją i w którym poza szkołą nie mogą się ćwiczyć, redukuje się do mechanicznego wyuczania abecadła i recytowania różnych wier­szyków. Religji dzieci prawosławne nie uczą się wcale, ponieważ popi nie okazują tyle idealizmu i poświęcenia, ile potrzeba, aby uczęszczać do odległej często szkoły i uczyć tam po 25 mkp. za godzinę, podczas gdy ich, parafjanie przy ładowaniu drzewa na wa­gony zarabiają po 5 i więcej tysięcy marek za godzinę (stosunki z marca 1923 r.).

Stosunek ludności do tak postawionej szkoły staje się z dniem każdym coraz bardziej oporny. Objawia się to przedewszystkiem w rosnącej absencji dzieci. Wprawdzie staty­styki w tym względzie nie prowadzi się dość ścisłej, to jednak zdaje się nie ulegać wątpliwości, że 30 do 40 procent dzieci w wieku szkolnym i to głównie prawosławnych wogóle do szkoły nie uczęszcza.

Świadczenia ludności na rzecz szkoły wogóle nieliczne, stają się coraz bardziej niechętne. Wszystko przemawia za tem, że opór ten będzie się potęgował coraz bardziej. Ludność bowiem szkoły takiej, jaką jej dano, nie ceni i nie szanuje…

…Szkolnictwo wyższe jest reprezentowane dotąd tylko przez uniwersytet polski w Wilnie, który słuchaczy narodowości białoruskiej przyjmuje niewielu: albo kwestjonuje się ważność przedstawionych przez kandydatów świadectw z ukończenia szkoły średniej, albo też sąd koleżeński wyklucza już przyjętego z tego powodu, że nie służył w wojsku polskiem. To też studentów narodowości białoruskiej, którym udało się przedrzeć szczęśli­wie przez oba te sita, jest w uniwersytecie wileńskim bardzo mało.

Katedrę języka i literatury białoruskiej proponowano prof. Ta­raszкiewiczowi z warunkiem wykładu w języku polskim. Prof.Taraszkiewicz warunku tego nie przyjął...

... w styczniu b. r. krążyły wśród ludności egzem­plarze odbitej na szapirografie następującej Litanji w języku polskim, więc przeznaczonej widocznie dla Białorusinów katolików w pierw­szym rzędzie:

Litanja narodu białoruskiego      

?Nad Białorusią, rozdartą ojczyzną naszą,

„Nad ludem wiernym Tobie zmiłuj się Panie!                                           

„Od naszej długiej, ciężkiej pokuty,

„Od kajdan niewoli,

„Od jarzma polskiego,

„Od lancucha niezgody,

„Od kapłanów obszarniczyeh, zdrajców ludu białoruskiego,